رشته مهندسی شیمی (Chemical Engineering)، یکی از رشته‌های دانشگاهی گروه ریاضی و فیزیک است که جزو کمترشناخته‌شده‌ترین رشته‌های دانشگاهی نیز محسوب می‌شود. این رشته برخلاف اسم آن، ربط چندانی به درس شیمی ندارد و تنها چند واحد درسی از جمله شیمی‌عمومی، شیمی‌آلی، شیمی‌فیزیک و چند واحد عملی آزمایشگاهی در این رشته، با درس شیمی مرتبط هستند.

با اینحال، اغلب داوطلبان صرف داشتن علاقه به درس شیمی و نداشتن اطلاعات کافی در این زمینه، تحصیل در این رشته را انتخاب می‌کنند. با توجه به این موضوع، امروز در حرفه ای یا می‌خواهیم با معرفی رشته مهندسی شیمی، گرایش‌ها، واحدهای درسی و بازارکار آن، شما را در مسیر انتخاب رشته متناسب با علایق و توانایی‌هایتان یاری کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر با زیرو‌بم این رشته جذاب و هیجان‌انگیز آشنا شویم.

معرفی رشته مهندسی شیمی

رشته مهندسی شیمی، تلفیقی از چندین رشته مهندسی و به نوعی دربرگیرنده بسیاری از صنایع روز دنیا است. این رشته به طور ویژه، اقتباسی خلاقانه از رشته مهندسی مکانیک است و چندین واحد درسی مشترک با گرایش سیالات این رشته نیز دارد. با اینحال، یکسری واحدهای درسی منحصربه‌فرد و خاص رشته مهندسی شیمی نیز وجود دارد که آن را از سایر رشته‌های مهندسی همچون مکانیک، متمایز می‌کند.

مهندسی‌شیمی، در ابتدا با عنوان مهندسی فرآیند نیز شناخته می‌شد و تمرکز آن روی صنعتی‌سازی فرآیندها و واکنش‌های شیمیایی با توجه به مسائل اقتصادی بود. گسترش صنعت، باعث شد تا این رشته نیز توسعه یابد و به گرایش‌های مختلف تقسیم شود. این موضوع باعث شد تا امروز، رشته مهندسی شیمی به عنوان یک رشته همه‌فن‌حریف نیز معرفی گردد. به قول یکی از اساتید این رشته “مهندسی‌شیمی، دریایی به وسعت تمام صنایع است که تنها 20 سانتی‌متر عمق دارد!!” این جمله به تنهایی کافی‌است تا نشان بدهد مهندسی‌شیمی، تاچه‌حد گسترده است.

گرایش‌های رشته مهندسی شیمی

در برخی دانشگاه‌های کشور مانند دانشگاه تهران، دانشجویان کارشناسی دوسال پس از ورود به این رشته، گرایش خودرا انتخاب می‌کنند. گرایش‌های موجود در مقطع کارشناسی به‌طورمعمول شامل صنایع پتروشیمی، صنایع نفت و گاز، صنایع غذایی، بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی و مهندسی فرآیند است. این گرایش‌ها از یکدیگر جدا نیستند و بسیاری از واحدهای آن‌ها مشترک است. البته دانشجویان در مقاطع بالاتر، مجددا باید گرایش خودرا انتخاب کنند و مقطع کارشناسی، چندان تعیین‌کننده نخواهدبود.

در مقطع ارشد و دکتری این رشته نیز گرایش‌های متعددی وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به کاتالیست، طراحی‌فرآیند، شبیه‌سازی و کنترل، فرایندهای جداسازی، ترموسینتیک، محیط‌زیست، داروسازی، پدیده‌های انتقال، صنایع پتروشیمی و چند گرایش دیگر اشاره نمود.

واحدهای درسی رشته مهندسی شیمی

تعداد واحدهایی که یک دانشجوی کارشناسی مهندسی‌شیمی باید بگذراند حدودا 142 واحد است که شامل دروس زیر می‌باشد.

• 44 واحد دروس پایه
• 58 واحد دروس اصلی
• 12 واحد دروس تخصصی
• 22 واحد دروس عمومی
• 6 واحد درس اختیاری

یکی از مهم‌ترین دروس این رشته که به نوعی دروازه ورود دانشجویان به این رشته نیز محسوب می‌شود، درس 4واحدی موازنه انرژی‌ومواد است. این درس بیشتر روی محاسبات و بررسی واکنش‌های انجام‌شده درون راکتورهای شیمیایی تمرکزدارد.

از دیگر واحدهای درسی مهم این رشته می‌توان به سیالات، ترمودینامیک، انتقال‌جرم، عملیات‌واحد، انتقال‌حرارت، کنترل‌فرآیندها، سینتیک‌وطرح‌راکتور، طرح‌واقتصادکارخانه، استاتیک‌‌و‌مقاومت‌مصالح، محاسبات‌عددی، معادلات‌دیفرانسیل، ریاضیات‌مهندسی، برنامه‌نویسی کامپیوتر، نقشه‌کشی صنعتی، کارگاه نرم‌افزارمهندسی و برخی دروس پایه و عمومی مشترک بین رشته‌های مهندسی اشاره نمود.

تفاوت رشته مهندسی شیمی و رشته شیمی محض

یکی از تفاوت‌های عمده مهندسی‌شیمی با رشته شیمی این است که برخلاف نام آن، اغلب واحدهای درسی رشته مهندسی شیمی چندان با درس شیمی درارتباط نیست. به بیان بهتر، تنها چند واحد عملی و یک سری دروس پایه مانند شیمی‌عمومی، شیمی‌آلی و شیمی‌فیزیک در این رشته وجود دارد که مربوط به مباحث درس شیمی هستند.

تفاوت دیگری که این رشته با رشته‌شیمی دارد این است که برخلاف رشته‌شیمی که بیشتر واحدهای آن را دروس عملی و آزمایشگاهی تشکیل می‌دهد؛ معمولا رشته مهندسی شیمی، به جز چند مورد خاص در مقطع کارشناسی، در مقاطع بالاتر واحد عملی و کار آزمایشگاهی چندانی ندارد.

البته برخی گرایش‌های ارشد و دکتری این رشته مانند کاتالیست، ترموسینتیک، داروسازی و بیوتکنولوژی، برای انجام پایان‌نامه خود نیاز به انجام یکسری کارهای آزمایشگاهی خواهند داشت. باقی گرایش‌ها همچون شبیه‌سازی و کنترل، فرآیندهای جداسازی، پدیده‌های انتقال و ترمودینامیک، اغلب روی طراحی صنعتی، برنامه‌نویسی و استفاده از نرم‌افزارهای مهندسی تمرکز دارند.

چه افرادی می‌توانند وارد رشته مهندسی شیمی شوند؟

همانطور که گفتیم، مهندسی‌شیمی، ربط چندانی به رشته شیمی ندارد و نمی‌توان صرفا به‌دلیل علاقه به درس شیمی در دوره دبیرستان، وارد این رشته شد. با اینحال، درصورت علاقه به فعالیت در زمینه‌هایی همچون تولید موادشیمیایی، نفت و گاز، طراحی صنعتی، پلیمر، صنایع‌غذایی، طراحی و ساخت کاتالیزورهای مورداستفاده در صنایع مختلف، آبکاری فلزات، استخراج و بازیابی عناصر و فلزات گرانبها و مواردی از این دست، می‌توانید با ورود به این رشته، دانش و مهارت لازم جهت فعالیت در این حوزه‌ها را به‌دست‌آورید. به‌علاوه، برای تبدیل‌شدن به یک مهندس‌شیمی موفق، باید توانایی خوبی در تحلیل داده‌ها، حل‌مسائل و مدیریت پروژه، نیروی‌انسانی و بودجه نیز داشته‌باشید.

افزون براین، بسیاری از واحدهای درسی رشته مهندسی شیمی، برپایه محاسبات عددی، حل معادلات چندمتغیره و فرمول‌های ریاضی بنا نهاده‌شده‌است. ازهمین‌رو، داشتن دانش کافی در زمینه ریاضیات، فیزیک و واکنش‌های شیمیایی، می‌تواند موفقیت شما در این رشته را تاحد زیادی تضمین کند. تسلط کامل بر زبان انگلیسی نیز یکی از الزامات اصلی رشته‌های مهندسی و به طورکلی، تمامی رشته‌های دانشگاهی است.

برای یادگیری نحوه صحیح مطالعه شیمی کنکور، سری به مقاله روش مطالعه شیمی برای درصد 100 و نمره 20 بزنید😊

همچنین این رشته، تاکید بسیاری روی برنامه‌نویسی و آشنایی با نرم‌افزارهای مهندسی دارد. لذا، آشنایی با اصول اولیه کدنویسی، می‌تواند در تمامی مقاطع و به‌ویژه مقطع ارشد و دکتری به شما کمک‌کند. آشنایی به زبان‌های برنامه‌نویسی از قبیل C++ و پایتون و همچنین نرم‌افزارهای MATLAB و Aspen HYSYS (نرم‌افزار اختصاصی مهندسی‌شیمی) می‌تواند تاثیر بسزایی در آینده تحصیلی و شغلی دانشجویان مهندسی‌شیمی داشته‌باشد.

البته نرم‌افزارهای دیگری نیز وجوددارد که برای این رشته مهم هستند. برای مثال، می‌توان به موارد زیر اشاره‌کرد.

• Pipesys
• Aspen Icarus
• Aspen Adsim
• HYSYS Dynamic
• FLUENT
• Aspen ONE
• FEMLAB
• CHEMCAD

وظایف یک مهندس‌شیمی

یک مهندس‌شیمی به طورمعمول وظیفه دارد با طراحی راکتور و فرآیندهای شیمیایی برای تبدیل مواداولیه به محصول، یافته‌های شیمیدانان را به شکل صنعتی و کاربردی دربیاورد. ازدیگر وظایفی که یک مهندس‌شیمی دارد می‌توان به مواردزیر اشاره‌نمود:

• تلاش برای یافتن راه‌های جدید جهت افزایش بازده فرآیندهای‌شیمیایی
• تغییر فرآیندهای‌شیمیایی درراستای توسعه محصولات
• شبیه‌سازی فرآیندها جهت افزایش سطح‌ایمنی و بهبودعملکرد راکتورها
• برنامه‌ریزی خریدوانتقال مواداولیه به کارخانه
• طراحی راکتورها و سایر تجهیزات و بهینه‌سازی فرآیند
• تلاش برای کاهش اثرات زیست‌محیطی فرآیندهای‌شیمیایی
• خرید، جایابی و نصب تجهیزات
• عیب‌یابی تجهیزات و تلاش برای رفع نواقص موجود در فرآیند
• نظارت و همکاری با مدیران بخش کنترل‌کیفی و امنیت جهت بهبود فرآیندها از لحاظ اقتصادی، محیط‌زیست و کیفیت‌محصول

بازارکار و فرصت‌های شغلی موجود

فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی شیمی، اغلب در تمامی مقاطع می‌توانند وارد بازارکار شده و شروع به فعالیت‌نمایند. البته، دراین رشته نیز مانند دیگر رشته‌های‌مهندسی، داشتن تجربه‌عملی و سابقه‌کار، می‌تواند شانس شما در استخدام، به ویژه در پالایشگاه‌ها و صنایع مرتبط با نفت‌وگاز را بالاترببرد. گستره فعالیت مهندسان‌شیمی به حدی وسیع است که می‌توانند درتمامی مراحل کار یک کارخانه از طراحی و تولیدمحصول تا مدیریت و برآورد هزینه‌ها، همکاری داشته‌باشند.

یک مهندس‌شیمی می‌تواند در صنایع مختلف ازقبیل صنایع‌پتروشیمی، نفت‌وگاز، تصفیه آب، صنایع‌غذایی‌ودارویی، نساجی، شیمیایی، انرژی‌های نوین، صنایع تولید رنگ‌ورزین‌ و به‌طورکلی، در هرکارخانه و شرکت‌تولیدی مشغول‌به‌کارشود. علاوه‌براین، امکان ارتقای شغل به رده‌های بالاتر مثل مهندس‌ناظر، مهندس‌طراح، مدیرتحقیق‌وتوسعه و حتی مدیرعامل نیز برای فارغ‌التحصیلان این رشته وجوددارد. 

در ایران به دلیل آشنایی محدودی که با این رشته وجوددارد، اغلب موقعیت‌های شغلی مرتبط با مهندسی‌شیمی، به فارغ‌التحصیلان رشته مکانیک اختصاص داده‌می‌شود. با اینحال، همچنان درصد بالایی از فارغ‌التحصیلان مهندسی‌شیمی می‌توانند بلافاصله پس‌از فارغ‌التحصیلی، وارد بازارکار شوند. یکی از بهترین راه‌های موجود برای فارغ‌التحصیلان این رشته، این است که با همکاری با فارغ‌التحصیلان رشته‌های دیگر، اقدام به راه‌اندازی یک کسب‌وکار جدید نمایند. شما در این مسیر می‌توانید از طرح‌های حمایتی دولت درراستای کمک به کارآفرینان و صاحبان کسب‌وکارهای نوپا نیز استفاده کنید.

میزان درآمد مهندسان‌شیمی

درمورد درآمد مهندسان‌شیمی در ایران، اطلاعات چندانی دردست نیست ولی به‌طورمعمول، مهندسانی که در مناطق نفتی مانند عسلویه و پالایشگاه‌های نفت‌وگاز کارمی‌کنند، از حقوق‌ومزایای بیشتری بهره‌مند می‌گردند. حال برای اینکه بیشتر به میزان درآمدی که می‌توان از طریق فعالیت به عنوان یک مهندس‌شیمی به‌دست‌آورد پی‌ببرید، بیایید نگاهی به درآمد این مهندسان در برخی کشورهای مطرح جهان بیاندازیم.

درآمد سالانه یک مهندس‌شیمی در آمریکا، از 90 هزاردلار تا 230 هزاردلار متغیر است. مهندسان برتر نیز می‌توانند تا 505 هزاردلار درسال درآمد داشته‌باشند. برای درک بهتر این مبلغ بهتراست بدانید که متوسط درآمد سالانه مهندسان رشته‌های دیگر در آمریکا، درحدود 83 هزاردلار و برای باقی مشاغل، حدود 50 هزاردلار می‌باشد. حقوق مهندسان‌شیمی در کانادا حدود 100 هزاردلار و در آلمان نیز، بین 60 الی 105 هزاریورو برآوردشده‌است.

بهترین دانشگاه‌های ایران و جهان در رشته مهندسی شیمی

رشته مهندسی شیمی یکی از رشته‌هایی است که تقریبا درتمامی دانشگاه‌های ایران اعم از دولتی، آزاد و پیام‌نور تدریس می‌شود. دانشگاه‌های تهران، صنعتی‌شریف، امیرکبیر، علم‌وصنعت، تبریز، شیراز، صنعتی‌سهند- تبریز، ارومیه، نوشیروانی- بابل، حکیم‌سبزواری- سبزوار، رازی- کرمانشاه، باهنر- کرمان، فردوسی- مشهد، محقق‌اردبیلی- اردبیل و صنعتی شاهرود جزو بهترین دانشگاه‌های کشور درزمینه مهندسی‌شیمی محسوب می‌شوند.

در سطح جهانی نیز دانشگاه‌های مطرح بسیاری وجوددارند که بهترین گزینه برای ادامه‌تحصیل در رشته مهندسی‌شیمی محسوب می‌شوند. براساس رتبه‌بندی QS در سال 2024، موسسه فناوری ماساچوست (MIT)، دانشگاه استنفورد، دانشگاه کالیفرنیا- برکلی، دانشگاه کمبریج، دانشگاه ملی سنگاپور (NUS)، موسسه فناوری فدرال زوریخ (ETH)، دانشگاه آکسفورد، کالج سلطنتی لندن، دانشگاه صنعتی نانیانگ (NTU Singapore) و دانشگاه اکول پلی‌تکنیک فدرال لوزان (EPFL)، به ترتیب در رتبه‌های 1تا10 بهترین دانشگاه‌های جهان برای رشته مهندسی شیمی قراردارند.

قبولی در رشته مهندسی شیمی

برای قبولی در رشته مهندسی شیمی، اگر بخواهید در یکی از دانشگاه‌‌های برتر کشور مانند دانشگاه صنعتی‌شریف یا امیرکبیر به صورت روزانه پذیرفته شوید، به طورمعمول باید میانگین درصد بالای 45 و تراز بالاتر از 8000 داشته‌باشید. برای دانشگاه‌های دولتی دیگرهم، با تراز بین 6000 تا 8000 و درصدهای بالای 40 می‌توانید به راحتی در نوبت روزانه این رشته پذیرفته‌شوید.

اگه می‌خواهید توی کنکور شیمی رو بالای 70 درصد بزنید، حتما یه نگاهی به بانک نکات شیمی کنکور، تالیف تیم مجرب حرفه‌ایا بیندازید😊

جمع‌بندی

رشته مهندسی شیمی یکی از کمترشناخته‌شده‌ترین رشته‌های گروه ریاضی‌است که بازارکار وسیعی دارد. این رشته، ترکیبی از چندین رشته مهندسی مانند مکانیک، مواد و پلیمر است که بسیاری از فعالیت‌های تولیدی را دربرمی‌گیرد. فارغ‌التحصیلان مقاطع مختلف این رشته، درصورت آشنایی کامل به نرم‌افزارهای مهم مهندسی‌شیمی، می‌توانند به راحتی وارد بازارکار شده و به درآمدهای بالا دست‌پیداکنند.

با این‌وجود، هنوزهم بسیاری از افراد و گاها حتی دانشجویان این رشته، با بازارکار و موقعیت‌های شغلی اون آشنا نیستند. ازهمین‌رو، در این مقاله از حرفه‌ایا، به طورمفصل به معرفی رشته مهندسی شیمی پرداختیم و اطلاعاتی در مورد گرایش‌ها، واحدهای درسی، موقعیت‌های شغلی و دانشگاه‌های برترجهان و ایران رو دراختیار شما قراردادیم. امیدواریم با مطالعه این مقاله، بتوانید تصمیم درستی در مورد انتخاب این رشته بگیرید.

درنهایت، باعث خوشحالی ماست اگه توی کامنت‌ها نظر خودتون در مورد این رشته و دلیل اینکه می‌خواهید این رشته رو انتخاب کنید رو با ما و دوستانتون درمیان بگذارید.

سوالات‌متداول